حكومت رضا شاه و شیوه حكومتداری وی یكی از پرونده‌های باز تاریخ معاصر است
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی رادیو تهران، برنامه گفتاورد چهارشنبه 23 شهریور با موضوع " سقوط حكومت رضا شاه" با سردبیری امیر دبیری مهر و كارشناسی دكتر علی ططری پژوهشگر و عضو هیات علمی دانشگاه الزهرا بر روی آنتن رادیو تهران رفت.
عضو هیات علمی دانشگاه الزهرا با بیان اینكه موضوع حكومت رضا شاه و شیوه حكومتداری وی و اتفاقاتی كه در بازه زمانی اسفند 1299 تا شهریور 1320 روی داد، یكی از پرونده‌های باز تاریخ معاصر است و مطالب این دوران بازار تقاضای زیادی دارد گفت: شخصیت ویژه رضاشاه و فراز و فرودهای اقتصاد، سیاست و فرهنگ ایران در این 20 سال تحقیقاً در تاریخ معاصر ایران بی‌نظیر است و تقریبا تمامی طبقات جامعه تحت تاثیر این تغییرات بوده اند.

علت‌ اصلی سقوط حكومت رضا شاه،خارجی بود نه داخلی
وی افزود: علل و عوامل سقوط رضا شاه به دو بخش تقسیم می‌شود. بخش اول می‌گوید برای سقوط رضاشاه دلایل داخلی زیادی وجود ندارد. نحوه حكومتداری رضا شاه و خشونت، دیكتاتوری و قلدری‌های وی طی سال‌های 1300 تا 1320 با یك شیب افزایش می‌یابد. با تعویض دولت‌ها، شدت عمل رضاشاه بیشتر و بیشتر می‌شود. اینها مسائل داخلی كشور هستند و ما نمی‌توانیم این مسائل را درباره علل سقوط رضاشاه یك به یك شمارش كنیم چون وقتی در بازه جنگ جهانی دوم كه تجربه آن را در جنگ جهانی اول داشتیم، علت‌های خارجی بودند كه موجب سقوط رضا شاه و حكومت وی شدند.

ایران باید در جنگ جهانی دوم علیه آلمان‌ها و قوای متحدین اعلام جنگ می‌كرد
دكتر ططری افزود: هرچند در تحلیلی درست‌تر و دقیق تر باید بگوییم دستگاه دیپلماسی ما مقصر بود چون نتوانست شناخت دقیقی از قوای بیگانه به دست آورد. اعلام بی‌طرفی كه در شهریور 1320 و حتی قبل از آن با كشیده شدن جنگ جهانی دوم به منطقه ما انجام شد، منجر به این اتفاق گردید. در اینجا باید دولت علیه آلمان‌ها و قوای متحدین اعلام جنگ می‌كرد تا ایران حفظ شود و دلت هم سقوط نكند.

اعلام بی‌طرفی و شناخت ناكافی و حمله متفقین، عامل اصلی سقوط رضا شاه شد
وی متذكر شد: همیشه می‌گویند سكوت علامت رضا است . ولی بر اساس آمار در شهریور 1320 حدود 50 تا 60 هزار جاسوس كشورهای متحدین و متفقین در ایران رفت و آمد داشته اند. اعلام بی‌طرفی و شناخت ناكافی و حمله متفقین عامل اصلی سقوط رضا شاه شد. بر اساس شواهد و قرائن اگر این اتفاق نمی‌افتاد حكومت رضاشاه تداوم می یافت اگرچه امتداد و تاریخ انقضای آن مشخص نیست چون ما نشانه ای از بروز آشوب؛ ناامنی و و وجود رقیبان قدرتمند دیگری برای رضا شاه را نداشتیم. او طی چندسال حكومت خود تمامی رقبا را از میدان بیرون كرده بود.

نیروهای شورشیان در ابتدای دوره رضا شاه بیش از تعداد نیروهای ارتش بوده است
پژوهشگر تاریخ معاصر كشورمان در پاسخ به اینكه چطور می‌شود بیگانگان به كشور ما حمله كنند و این حكومت و ارتش آن طی 48 ساعت به هم بریزد پس نمی‌توان عوامل داخلی را نادیده گرفت گفت: اینكه عوامل خارجی تاثیر بیشتری داشتند به معنی نادیده گرفتن عوامل داخلی نیست. هر حادثه ای حاصل علت ها و معلول های متعدد است.در راس عوامل، حمله متفقین تاثیر داشته است . اما در مورد رجال سیاسی و ارتشی‌ها باید گفت: در پایان حكومت قاجار ارتش ما در خوش بینانه‌ترین حالت به 20 هزار نفر می‌رسیده، اما در همین بازه زمانی، افرادی در ایران مثل اسماعیل سمیتقو و مارشیمون رهبر ارامنه و آشوریان بوده اند كه می‌توانستند بیش از 20 هزار نیرو جمع آوری كنند.

رضا شاه سه گونه اصلاحات را روی ارتش، دربار و بوروكراسی انجام داد
وی افزود: رضا شاه سه گونه اصلاحات را روی ارتش، دربار و بوروكراسی انجام داد كه مهمترین آن ارتش است. پس از روی كار آمدن رضا شاه تعداد نیروهای مسلح ما نهایتا به 80 هزار نفر رسید. ما می‌پذیریم كه ارتش در مقاطعی بیشتر برای سركوب‌های داخلی به درستی یا نادرستی تشكیل شده بوده است.

مقاومت ارتش رضا شاهی در برابر ارتش شوروی و بریتانیا غیر ممكن بود
ططری تاكید كرد: ارتش متفقین(قوای بریتانیا و شوروی) به صورت گازانبری از شمال و جنوب به ایران حمله كردند. رضا شاه یك انسان نظامی بود. می دانست وقتی لشكری با این عظمت به كشور آمد و لشكر آلمانی هم در كار نیست و در خوشبینانه ترین حالت، حدود 5 هزار جاسوس آلمانی در كشور وجود دارد و نمی‌توانستند هیچ حمایتی از رضاشاه كنند؛ بنابراین متفقین روی كاغذ نوشتند و به وی تفهیم كردند كه ارتش ایران هیچ كاری نمی‌تواند انجام دهد و این ارتش در حد یك شوخی است به همین جهت رضاشاه با سرعت تشخیص داد با زدوبندهایی كه با واسطه‎گری محمدعلی فروغی انجام شد حداقل امتیاز سلطنت را برای محمدرضاشاه حفظ كند. متفقین به رضاشاه گوشزد كردند كه دیگر هیچ مقاومتی نكند و به این ترتیب سلطنت در خاندان پهلوی ساری و جاری شد. در همین زمان افرادی در سفارت‌های بریتانیا و شوروی به دنبال مدعیان قدرت در خاندان قاجار و بین فرزندان فرمانفرما می‌گشتند.

وی با اشاره به اینكه تاسیس قشون متحدالشكل دوره رضاشاه در قالب ارتش دارای نیروی هوایی و زمینی همراه با پروپاگاندا و مناسب برای آن زمان ایران بود گفت: ارتش ما 20 هزار نفر بودند اما تعداد آشوبگران در نقاط مختلف كشور به تنهایی و هر كدام از 20 هزار نفر بیشتر بودند. ارتش دوره رضاشاه برای ایجاد امنیت داخل ایران خوب بود اما در برابر لشگرهای مكانیزه بریتانیا و شوروی پیش پا افتاده بود.لشگرهای مكانیزه شوروی بریتانیا و شوروی هریك به تنهایی 300 تا 400 هزار نیرو به همراه تجهیزات مكانیزه تانك، توپخانه و نیروی هوایی داشت. یكی از این لشكرها از سمت ایران رد شد و همه چیز را شخم زده و به جلو رفت.

پس از رضاشاه؛ با تدبیر فروغی ساختار ایران همچنان حفظ شد
ططری در ادامه با اشاره به نقش موثر محمدعلی فروغی در این برهه زمانی متذكر شد: فروغی مباحث، سلطنت، دولت و پارلمان را مدیریت كرد. انتخابات مجلس سیزدهم كه آخرین دوره مجلس در دوره رضاشاه بود در دیماه 1319 برگزار شد كه پس از سقوط رضاشاه هم به دستور فروغی همچنان دست نخورده ماند و ساختار همچنان حفظ شد و هیچ یك از قوای سه گانه دست نخوردند و سلطنت در خاندان پهلوی ماندگار شد.

پس از سقوط رضاشاه؛ بیگانگان برای تجزیه ایران تلاش كردند
وی در پاسخ به اظهارات دبیری مهر مبنی بر اینكه عدم توازن استعداد ارتش شوروی و بریتانیا با ارتش ایرانی عملی روشن در سقوط رضا شاه است و محمدعلی فروغی هم همواره افتخار كرده با تدبیر خود جلوی خسارت های بیشتر به ایران را گرفته است گفت: بله درست است. چون در این بین بحث تجزیه ایران در بین بود و درایت فروغی موجب حفظ ساختار ایران شد.

ایران؛ 3 هزار سال است كه موقعیت سوق الجیشی خود را حفظ كرده است
ططری با اشاره به اینكه در آن دوره دو موضوع شبه قاره كه هنوز از بریتانیا جدا نشده بود و نفت بسیار مهم بودند. از سویی دسترسی قوای نازی به چاه های نفت باكو متوقف شد و از طرفی دسترسی نیروهای دریایی بریتانیا و ارتش شوروی به نفت ایران تسهیل شد. اما ما همچنان 3 هزار سال است كه موقعیت سوق الجیشی خود را حفظ كردیم. درصد فراوانی از انرژی دنیا توسط كشور ما تامین می شود ضمن اینكه ایران نقطه ثقلی برای ترانزیت زمینی و هوایی و كشتیرانی است و این مزیت در جنگ جهانی برای ما بدبختی آورد. چون نتوانستیم در ان دوره از استعداد ذاتی كشورمان استفاده كنیم.

اگر آلمان‌ها در روسیه شكست نمی‌خوردند، وضعیت ایران بسیار ایده آل می‌شد
وی در پاسخ به اینكه اگر دستگاه سیاست خارجی و اطلاعاتی و تحلیلی دوره رضاشاه به موقع اقدام می‌كرد و علیه جبهه متحدین موضع رسمی می گرفت و همراه با متفقین می شد؛ آیا متفقین باز هم برای بركناری رضاشاه تصمیم می‌گرفتند گفـت: ما بر اساس آنچه در تاریخ به صورت مستند داریم صحبت می‌كنیم اما اگر این اتفاق می‌افتاد قطعا سرنوشت ایران تغییر می‌كرد. اگرچه باید به كسانی كه از آلمانی ها دفاع كردند هم باید حق بدهیم چرا كه در دو سال اول جنگ، ارتش نازی تقریبا تمام اروپا را تصرف كرده بود و اگر در روسیه پیروز می‌شد و به چاه های نفت باكو دست پیدا می‌كرد شرایط برای ایران بسیار ایده ال می‌شد. اما مسئولان كشور ریسك كردند.

بسیاری از زیرساخت‌های صنعتی دوره رضاشاه توسط آلمانی ها راه اندازی شد
وی افزود: در همان زمان آلمانی ها در تهران و شهرستان ها در كارخانه‌ها و راه آهن كار می‌كردند و بیش از 1 هزار مستشار در كشور حضور داشتند و بسیاری از زیرساخت‌های صنعتی دوره رضاشاه توسط آلمانی ها راه اندازی شد.

تبعات اقتصادی و اجتماعی جنگ جهانی دوم تا اواسط دهه 30 در كشور ما ادامه یافت
وی با بیان اینكه وقتی مسئولان كشور دیدند لشكر نازی در حال شكست است می‌شد راهكاری بینابینی انتخاب كرده و به آلمان نازی اعلام جنگ می‌كردند . با این كار تبعات جنگ جهانی برای ما خیلی كمتر می‌شد. بر اساس اسناد و مدارك، صدماتی كه در این دوره به كشور ما وارد شد اندازه كشوری بود كه درگیر جنگ بود. برخی از میدان‌های نبرد در همدان صورت گرفت كه پس از دو روز جنگ، 3 تا 4 دهستان ما ویران می‌شدند. كشور ما در این زمان ، خط مقدم جنگ بود . تبعات اقتصادی و اجتماعی جنگ جهانی دوم تا اواسط دهه 30 در كشور ما ادامه یافت تا زمانیكه در دهه 40 با فروش نفت، عصر طلایی ایران سر رسید.

مخاطبان در سرتاسر دنیا از طریق وب سایتWWW.RADIOTEHRAN.IR ضمن استفاده از پخش زنده شبكه، در جریان آخرین خبرهای رادیو تهران قرار بگیرید.
ما را در اینستاگرام و دیگر شبكه‌های اجتماعی با شناسه tehraan360@ پیدا و همراهی كنید.
همچنین علاقه‌مندان می توانند برنامه های رادیو تهران را از اپلیكیشن ایران صدا دریافت كنند.

*هرگونه بهره برداری و استفاده از محتوای پایگاه اطلاع رسانی رادیو تهران تنها با ذكر منبع مجاز است.