حدود چهار هزار سال پیش، ایرانیان دریافتند كه نخستین شب آغاز فصل زمستان، طولانی‌ترین شب سال است و پس از آن، روشنایی بر تاریكی سبقت می‌گیرد.
نیاكان روانشاد ما، وقایع طبیعی را با باورهایشان آمیخته بودند و از آن، برای باروركردن درخت تنومند تمدن ایرانی بهره می‌بردند.
بسیاری از روایت‌ها و حكایت‌هایی كه درباره یلدا نقل می‌شود، ریشه تاریخی ندارد و برخاسته از ذهن خلاق ایرانی و اسطوره‌های شكوهمند این كهن بوم و بر است. با این حال، در حافظه تاریخی ایرانیان، می‌شود وقایع تلخ و شیرینی را یافت كه دست بر قضا یا از روی حساب و كتاب، با طولانی‌ترین شب سال همزمان شده است.
سرآغاز بیرون راندن بیگانگان
2266 سال پیش، در غروب آخرین روز پاییز سال 247 پیش از میلاد، تیرداد یكم، برادر ارشك، در «صد دروازه» جایی در نزدیكی «دامغان» امروزی، به تخت نشست. تیرداد، دومین شاه از دودمان اشكانی بود كه برای رهاندن ایران از زیر بار اشغالگری جانشینان اسكندر مقدونی، به پاخاسته بودند.
دوران ارشك، نخستین فرمانروای اشكانی، به زد و خورد با سلوكیان یونانی تبار گذشت؛ اما در دوره تیرداد كه خود را شاه‌بزرگ می‌نامید، ایرانیان اتحاد و انسجام بیشتری یافتند و ضربات سهمگینی به اشغالگران یونانی وارد آوردند.
در این دوره بود كه صفحات شمالی ایران، از نفوذ و قدرت سلوكیان رها و گرگان و مناطق اطراف آن، به حكومت ایرانی اشكانی ضمیمه شد؛ دورانی كه بسیاری از مورخان، آن را سرآغاز استقلال دوباره ایران بزرگ می‌دانند.
شكست قاطع روم در آناتولی
1957 سال پیش، در سال 63 میلادی، كشمكش میان ایران و روم، بر سر ارمنستان و برخی نقاط آناتولی، به اوج خود رسید.
نرون، امپراتور خونخوار روم، درصدد بود كه ارمنستان را به ایالتی رومی تبدیل كند. لشكر رومیان، به فرماندهی كوربولون، سردار معروف جنگ‌های ژرمانیا، وارد قلمرو ایران شد. جنگی سخت و سنگین بین سال‌های 58 تا 63 میان دو طرف درگرفت.
در ابتدای كار، اشكانیان كه درگیر نبرد در نزدیكی رود فرات بودند، نتوانستند به موقع از تیرداد، حاكم ارمنستان، حمایت كنند و به این ترتیب، كوربولون بخش شمالی و غربی ارمنستان را اشغال كرد؛ اما دیری نگذشت كه لشكریان ایران، با هدایت بلاش، پادشاه اشكانی، در برابر رومیان صف‌آرایی كردند. ارمنی‌ها نیز به حمایت از لشكر ایران پرداختند.
به این ترتیب، در آخرین روز پاییز، جنگی سخت در بخش شرقی آناتولی درگرفت و این بار، رومی‌ها به زانو درآمدند و ایرانیان پیروز، برای نشان دادن غلبه قطعی خود، بر گردن سردار آن ها، یوغ نهادند. ارمنستان از لوث وجود دشمن پاك شد و مردم سرزمین ما، شب یلدای خود را با پیروزی بر دشمن، شادتر و خاطره‌انگیزتر دیدند.
جشن تولد رسمی شد
1796 سال پیش، در غروب آخرین روز پاییز، اردشیر بابكان، بنیان گذار دودمان ساسانی، مجلسی باشكوه آراست.
او در این مجلس، به حكومت خود رسمیت بخشید و ملیت ایرانی را كه به دلیل او‌ج‌گیری قدرت حاكمان ولایات در عصر اشكانی، رو به زوال می‌رفت، احیا كرد.
اردشیر، ایرانِ در معرض تجزیه را یكپارچه كرد و به شادباش فرارسیدن «خور روز»، همگان را به یادبود این پیروزی، به جشنی باشكوه فرا خواند.
در همین جشن بود كه برگزاری یادمان زاده شدن، برای هر ایرانی رسمیت یافت و اردشیر، شهروندانش را به برگزاری مراسم روز تولد، تكلیف كرد.
بنابراین، برگزاری جشن تولد، نه رسمی غربی، كه شیوه‌ای ایرانی است و چه نیكوست كه ایرانیان، به جای پیروی از بیگانگان، آن را بر اساس سنت‌های دینی و ملی خود برگزار كنند و آن‌چه خود دارند، ازبیگانه وام نگیرند.
مرگ یزدگرد
شب یلدای 1377 سال پیش، برای دودمان ساسانی، آخرین شب یلدا بود.
یزدگرد سوم كه پس از شكست‌های پی‌درپی از سپاهیان مسلمان، در جنگ و گریز مداوم، به مرو رسید، تنها و خسته در منزل آسیابانی ساكن شد؛ اما همان شب، آسیابان به عمر وی خاتمه داد. برخی مورخان معتقدند كه «ماهویه»، قاتل یزدگرد، یكی از دهقانان و اشراف مرو بود و دلیل قتل یزدگرد، اختلافات سیاسی.
مرگ یزدگرد را باید پایان حكومت ساسانی بدانیم؛ مورخانی مانند زنده‌یاد عبدالحسین زرین كوب معتقدند كه ساسانیان، در آخرین روز‌های عمر خود، دچار چندگانگی و هرج و مرج شدیدی شده بودند و كشور، عملاً در آستانه تجزیه قرار داشت.
غلبه سلجوقیان بر بغداد
شب یلدای 964 سال پیش، یعنی آخرین روز پاییز سال 434 هـ. ش، بالاخره تركان سلجوقی با رهبری طغرل، بر بغداد دست یافتند و عملاً به عمر دودمان آل‌بویه خاتمه دادند.
دیلمیان كه در تاریخ با نام آل‌بویه شناخته می‌شوند، به وسیله سه پسر بویه، ماهی گیری فقیر از خطه گیلان، به حكومت دست یافتند و نخستین دودمان ایرانی بودند كه با گرایش‌های مذهب شیعه، بغداد را گرفتند و دیرزمانی بر آن حكم راندند. اوج قدرت دیلمیان در دوران فنّاخسرو، معروف به عضدالدوله بود.
اضمحلال آل‌بویه كه در كنار دودمان سامانی، از پرورندگان فرهنگ ایرانی بودند، ضربه‌ای سخت به جایگاه ایرانیان وارد آورد و از آن پس، سرزمین ایران، زیر سلطه تركان سلجوقی قرار گرفت.
هرچند در این دوره تاریخی، با درایت دیوانسالاران كاركشته‌ای مانند خواجه نظام‌الملك توسی، ساختار اداری ایرانیان حفظ شد و بالید، اما بسیاری از مورخان، زوال عصر طلایی تمدن اسلامی – ایرانی را مصادف با قدرت گرفتن سلجوقیان می‌دانند.
اسپهبدان مناطق راهبردی، مانند خراسان، خود داعیه شاهی داشتند و بقایای اشكانیان، از هر سو سر برآورده بودند. به این ترتیب، در شب یلدای سال 21 هـ. ش، با مرگ یزدگرد، طومار حكومت دودمان ساسان در هم پیچیده شد.
افتتاح دارالفنون
شب یلدای 168 سال پیش، برای ایرانیان، هم شب سرور بود و هم زمان حزن؛ سرور به خاطر افتتاح نخستین دانشگاه مدرن ایران با نام دارالفنون و آغاز فراگیری دانش‌های جدید توسط جوانان خوش‌قریحه ایرانی در داخل كشور و اندوه، به خاطر فقدان مردی كه باعث و بانی این پیشرفت بزرگ بود؛ میرزاتقی‌خان امیركبیر.
امیر در نامه‌ها و یادداشت‌هایش، از دارالفنون با عنوان مدرسه «نظامیه» یادكرده است؛ رویكردی هوشمندانه به گذشته پرافتخار ایرانیان مسلمان.
اما چه سود كه حسد و خباثت درباریان دون‌پایه و خودسری شاه بی‌مایه، سبب‌ساز آن مصیبت جانفرسا شد؛ امیركبیر كه از ماه‌ها قبل برای افتتاح دارالفنون لحظه‌شماری می‌كرد، در مراسم افتتاحیه حضور نداشت و 20 روز پس از گشایش مدرسه، در غربت حمام فین كاشان، به شهادت رسید.
كشتار تبریزیان به دست اشغالگران
شب یلدای 108 سال پیش برای مردم تبریز، شبی پر از دلهره بود. سربازان روسیه تزاری، در پی اولتیماتوم دادن به مجلس شورای ملی، برای بیرون راندن مورگان شوستر، بی‌آن‌كه منتظر پاسخ بمانند، به خاك ایران تعرض كردند و خود را به پشت دیوار‌های تبریز رساندند.
مردم شهر، با فتوای علمایی مانند ثقةالاسلام، جانانه در مقابل خصم ایستادند. اما در آخرین روز پاییز سال 1290، برتری تسلیحاتی دشمن، كار را برای مدافعان سخت كرد و تبریز به دست اشغالگران روس افتاد.
هزار و 200 ایرانی رشید در نبرد با اشغالگران، شربت شهادت نوشیدند و جمعی از بزرگان شهر، مانند ثقةالاسلام، به شهادت رسیدند.
