آیین باستانی شب یلدا از جشن‌های سرزمین كهن ایران است كه دیرپاترین شب سال را به طلوع خورشید نخستین روز زمستان پیوند می‌زند.
«یلدا» واژهای سریانی و مفهوم آن « میلاد» است كه در اینجا مقصود از آن تولد خورشید است كه همزمان با انقلاب زمستانی اتفاق می‌افتد.
این جشن در ماه پارسی «دی» قرار دارد كه نام آفریننده در زمان پیش از زرتشتیان بوده است كه بعدها او به نام آفریننده نور معروف شد. نور، روز و روشنایی خورشید، نشانه‌هایی از آفریدگار بود، و شب و تاریكی و سرما نشانه‌هایی از اهریمن. در نبرد همیشگی شب و روز، روزهای بلندتر روزهای پیروزی روشنایی بود، در حالی كه روزهای كوتاه‌تر نشانه‌ای از غلبه تاریكی.
یلدا در گذر تاریخ ایران‌زمین
آیین مهر یا میترائیسم در ایران قبل از دین زرتشتی رواج داشت. این آیین برپایه پرستش میترا (مهر) قرار گرفته بود. میترا از ایزدان هند و ایرانی است. او از یك طرف نماینده عشق و محبت است؛ و از طرفی واسطه‌ی بستن پیمان‌هاست. او عهد نگهداشتن و راستگویی را نمایندگی می‌كند. مهر همچنین داورِ میان جنگاوران بوده و دروغگویان و عهد‌شكنان را مجازات می‌كند. نماد این ایزد حلقه است. برخی ادعا می‌كنند، پیشینه حلقه ازدواج به همین اسطوره می‌رسد. خورشید هم نماد ظاهری میترا ست.
مهرپرستان شب یلدا را شب تولد میترا (ایزد مهر) می‌دانستد. اینگونه كه در شبی دراز و سرد، ایزد مهر در یك غار گود و كم ارتفاع ظهور می‌كند و خورشید را به ارمغان می‌آورد.
در آیین میتـرا (و بعدها با نام كیش مهر)، نخستین روز زمستان به نام «خوره روز» (خورشید روز)، روز تولد مهر و نخستین روز سال نو بشمار می‌آمده است. ایرانیان باستان با این باور كه فردای شب یلدا با دمیدن خورشید، روزها بلندتر می‌شوند و تابش نور ایزدی افزونی می‌یابد، آخر پاییز و اول زمستان را شب زایش مهر یا زایش خورشید می‌خواندند و برای آن جشن بزرگی برپا می‌كردند و از این رو به دهمین ماه سال دی (به معنای روز) می‌گفتند كه ماه تولد خورشید بود.
ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه از این جشن با نام میلاد اكبر نام برده و منظور از آن را میلاد خورشید دانسته است.
محمدحسین خلف تبریزی مولف واژه‌نامه برهان قاطع كه در سال 1030 هجری شمسی نوشته شده، یلدا را اینطور معنی كرده است: «یلدا، شب اول زمستان و شب آخر پاییز است كه اول جَدْی و آخر قوس باشد؛ و آن درازترین شب‌ها ست در تمام سال؛ و در آن شب یا نزدیك به آن شب، آفتاب به برج جدی تحویل می‌كند؛ و گویند آن شب به غایت شوم و نامبارك می‌باشد؛ و بعضی گفته‌اند شب یلدا یازدهم جدی است.»
باستان‌شناسان معتقدند، می‌شود آیین مربوط به شب یلدا را تا هفت هزار سال قبل، ردیابی كرد. با همه اینها آنچه به عنوان شب یلدا رسمیت یافته، به حدود 500 سال، قبل از میلاد برمی‌گردد. یلدا در زمان داریوش یكم به تقویم رسمی ایرانیان باستان وارد شده است. تقویمی كه برگرفته از گاه‌شماری بابلی‌ها و مصری‌هاست.
در دوران هخامنشیان به این آیین توجه بسیار می‌شد؛ چون كشاورزی اساس زندگی مردم را در آن دوره تشكیل می‌داد. در ایام سال نشانه‌هایی برای كشاورزان وجود داشت تا بر اساس آن فرآیند «كاشت»، «داشت» و «برداشت» را برنامه‌ریزی كنند. شب یلدا نشانه‌ای در كشاورزی و طلیعه آغاز زمستان بود و برای مردم روشن بود كه با گذر از این شب، به فصل بهار و آغاز حیات دوباره طبیعت نزدیك می‌شوند.
گستره جغرافیای یلدا
حوزه جغرافیایی گرامیداشت آئین شب یلدا از منطقه خراسان بزرگ، شامل افغانستان، بخش‌هایی از تركمنستان، تاجیكستان و بخش‌هایی از پاكستان تا منطقه كشمیر و بخش‌هایی از هند امتداد می‌یابد. در دیگر سو در مناطق شمال‌غربی ایران، مانند كشورهای آذربایجان، بخش‌هایی از ارمنستان، بخش‌هایی از تركیه و همچنین بخش‌های كردنشین عراق و كویت را هم شامل می‌شود. مثلا كشمیری‌ها شب چله را به نام «چیلای كلان» می‌خوانند. تاجیك‌ها نیز به آن «چله‌كلان» می‌گویند. یا مثلا در مزار شریف هر ساله با رسیدن به آخرین و طولانی‌ترین شب پائیز كه چله بزرگ نام دارد، مردم ولایت بلخ كه در شمال افغانستان واقع شده، با رسم‌ها و آئین‌هایی خاص به استقبال از این شب می‌روند. هر كدام از این اقوام هم در این شب آئین‌هایی دارند كه بسیار شبیه به آئین‌ها و رسوم ما ایرانی‌ها در شب یلداست و مهم‌ترین آنها، توجه به مفهوم خانواده در این دورهم‌نشینی‌هاست.
تحفه به تازه‌عروس‌ها در شب یلدا
هدیه دادن به تازه‌عروس‌ها و تازه‌داماد‌ها نیز از جمله اتفاقات دلپذیر شب چله است. در این شب نامزدها هدایایی را با عنوان «هدیه شب چله» برای یكدیگر آماده می‌كنند و با تشریفاتی خاص و منحصر به فرد به دست یكدیگر می‌رسانند. ناگفته نماند كه نوع این هدایا هم تا حدودی بسته به جغرافیای محل سكونت عروس‌ها و دامادهاست.
گفته می‌شود در روزگاران كهن، دختران و پسرانی كه نامزد شده بودند، تنها در ایام خاص و تحت نظر خانواده فرصت و اجازه آن را داشتند تا با یكدیگر ملاقات كنند؛ یكی از آن موقعیت‌ها، شب یلدا بود. در این شب، خانواده داماد با حضور در خانه عروس، با هدیه كردن تحفه‌ای به عروس خانواده از خانواده او رخصت می‌گرفتند تا دخترشان در مراسمی كه در خانه خود داشتند حضور یابد.
جشن یلدا در ایران امروز
جشن یلدا در ایران امروز نیز با گرد هم آمدن و شبنشینی اعضای خانواده و اقوام در كنار یكدیگر برگزار می‌شود. در هر اقلیمی از جغرافیای سرزمینی ایران، آیین شب یلدا به یك شكل برگزار می‌شود و در هر منطقه خوراك و محصول رایج آن منطقه مورد توجه خانواده‌ها قرار می‌گیرد، اما وجه مشترك همه این دورهم‌نشینی‌ها در سراسر كشور، توجه به مفهوم خانواده و حضور در كنار كهن‌سالان خانواده‌ها، یعنی پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌هاست. تقریبا در تمامی دورهمی‌ها آئین‌های مشتركی چون تفال زدن به دیوان حافظ، شعرخوانی از كتاب‌های شاعران و قصه‌گویی موسپیدها برای كودكان و نوجوانان وجود دارد.
شب یلدا و مسیحیت
مذاهب مختلف مسیحی، میلاد مسیح را در یكی از روزهای نزدیك به انقلاب زمستانی برگزار می‌كنند. سال نو آنها كه در یازدهم دی‌ماه شروع می‌شود؛ نزدیك به شب یلدا ست. برخی از تاریخ‌پژوهان و باستان‌شناسان عقیده دارند كه تقویم میلادی با اندك تغییراتی، ادامه میلاد خورشید بوده كه بعدها آن را به میلاد مسیح نسبت داده‌اند. از دیدگاه آنها، این تقویم در روم، در قرن چهارم پس از میلاد به وجود آمده است.
یلدا در شعر فارسی
شب یلدا به عنوان نماد شب طولانی‌ای كه صبح سعادت را به دنبال دارد در متون ادبی كهن ایران اعم از نظم و نثر بسیار استفاده شده است. در چند نمونه از ابیات شاعران كهن فارسی‌گو را در اشاره به نماد «یلدا» به عنوان حسن ختام این گزارش می‌آوریم:
باد آسایش گیتی نزند بر دل ریش/ صبح صادق ندمد تا شـب یلدا نرود
سعدی
صحبت حكام ظلمت شب یلداست/ نور ز خورشید خواه، بو كه برآید
حافظ
هنوز با همه دردم امید درمان است/ كه آخری بود آخر شبان یلـدا را
سعدی
من از روز جزا واقف نبودم/ شب یلدای هجران آفریدند
فروغی بسطامی
تا در سر زلفش نكنی جان گرامی/ پیش تو حدیث شب یلدا نتوان كرد
خواجوی كرمانی
