این خاطرات كه از منابع گوناگون تهیه شده، به شیوه اول شخصِ مفرد و لحن و لهجه ی خودِ استاد است اما با صدای بهروز رضوی روایت خواهد شد.
استاد محمدتقی دانش پژوه یكی از چهره های ماندگار علمی، ادبی، فرهنگی و دانشگاهی ایران بود.
عضو پیوسته ی فرهنگستان زبان و ادب فارسی نیز بود.
از این چهره فرهیخته در حدود شصت كتاب و چهارصد مقاله به یادگار مانده كه همگیِ آنها مرجعی مهم برای محققان و دانشجویان است.
استاد سرانجام در سال 1375 پس از دوبار سكته، در سن 85 سالگی به دیار باقی شتافت و به ابدیت پیوست.
برنامه كتاب شب ویژه استاد دانش پژوه با سردبیری و نویسندگی محمدباقر رضایی، تهیه كنندگی زرین كشاورز، صدابرداری محسن فراهانی و خوانش بهروز رضوی، در گروه اخلاق و زندگی شهروندی رادیو تهران تولید شده است.
پخش این برنامه از روز شنبه 21 تا چهارشنبه 25 آبان ساعت 22:30 دقیقه ( به مناسبت هفته كتاب و كتابخوانی ) خواهد بود.

بیشتر بخوانید:
تهران- ایرنا- محمدتقی دانش‌پژوه از چهره‌های درخشان عرصه تحقیق و پژوهش بود، پژوهنده پرتلاشی كه زندگی خود را وقف نسخه‌شناسی، فهرست نگاری، تعلیم، تصحیح و ترجمه كرد و امروز نتیجه كـار سـترگ او در سـراسر جهان‌ خاورشناسی و در همه كتابخانه‌ها و مؤسسه‌ها دستمایه پژوهشگران است‌.

پویایی فرهنگ، مدیون تلاش مستمر محققان و اندیشمندان در كشف و نشر مواریث فرهنگی است. حیات یك جامعه به شریان های فرهنگی وابسته است و قطع آنها از خاموشی و خمودگی آن جامعه خبر می دهند. از جمله این شریان ها، فرهنگ پربار و غنی است كه در متون گذشته ایران تبلور یافته و باید آن را ارج نهاد و برای حفظ و پاسداری آن از هیچ كوششی فرو گذار نبود. اكنون یكی از مهمترین و ضروری ترین وظایف جامعه ما كار دقیق، حساس و ظریف تصحیح و تنقیح این متون به شمار می آید كه پلی ارتباطی با گذشته پرافتخار است و اگر این مهم به درستی و دقت صورت نگیرد، ارتباط نسل جوان، پرشور و ادب دوست معاصر با پیشینه فرهنگی خود قطع می‌شود و ضربه های سنگینی بر پیكره جامعه نوین وارد خواهد آمد. خوشبختانه در دوره معاصر بودند و هستند، فرهیختگانی كه با دریادلی و فراخ حوصله‌ در این وادی گام برداشتند و از آن جمله محمدتقی دانش‌پژوه از چهره‌های تابناك عرصه تحقیق و پژوهش بود كه از جوانی دل در گرو عشق به كتاب و كتاب شناسی داد و عاشقانه عمر گرانمایه خویش را در خدمت به كتاب و جامعه كتابخوان سپری كرد. دانشمندی كه خدمات ارزشمند وی مورد عنایت فرزانگان و دانشمندان ایران و حتی دیگر كشورهای اسلامی قرار گرفت و چراغ راهی فراروی محققان و اندیشمندان در كارهای علمی و فرهنگی شد. پژوهنده پرتلاشی كه زندگی خود را وقف و صرف نسخه‌شناسی و فهرست نگاری، تعلیم، تصحیح و ترجمه كرد و تا آخرین لحظات حیات در این راه از پا ننشست، تا جایی كه محققان خارجی لقب پیر جوانمرد را به او داده اند. درخت عمر استاد فرزانه دانش پژوه در آخرین ماه پاییز 1375 خورشیدی به خزان نشست اما حضور همیشگی آثار و میراث فرهنگی سترگش نام او را بر كتاب‌های درخشان حك كرده است. «هرگز نمیرد آنكه دلش زنده شد به عشق و فضیلت وجودش پیوسته بود به فرهنگ و اخلاق دانش ورانه.»

زندگینامه محمدتقی دانش پژوه

محمدتقی دانش پژوه در فروردین 1290 خورشیدی در آمل دیده به جهان گشود. پدرش حاج میرزا احمد دركـایی لاریـجانی از مجتهدان و فقهای بنام‌ آمل‌ و لاریجان‌ بود. پس از سپری كردن دوران كودكی، تحصیل را آغاز و مـقدمات‌ ادبـی‌ را با خواندن قرآن كریم، دیوان حافظ‌ و نصاب‌ الصـبیان سپری كرد و در این راه از محضر پدر و دیگر عالمان آن‌ سامان‌ بهره‌ فراوان برد. در جوانی بـرای ادامه تحصیل راهی قم‌ شد تا از جلسات درس و بحث علمای حوزه علمیه آن ‌ مـركز علمی كسب فیض‌ كند. بعد از 2‌ سال‌ به سبب گرفتاری های زندگی‌ نتوانست در قم بماند و به آمـل برگشت‌ و در آنجا نزد ابوالقاسم فرسیوی و آقا محمد غروی دینه‌ای‌ مكاسب‌ و رسایل شیخ‌ مرتضی انـصاری را فرا گرفت و بسیار از درس آن 2 عالم كسب فیض كرد.

در 1316‌ خورشیدی بار سفر بست و راهـی تـهران شد. چند سالی در مدرسه سـپهسالار قـدیم‌ از محضر میرزا مهدی آشتیانی در درس‌ فلسفه‌ بهره‌ برد و سپس دوره دانـشكده مـعقول‌ و منقول را در مدرسه سپهسالار جدید یا مدرسه عـالی شهید مطهری و دانشسرای عـالی گذراند تا اینكه‌ در 1320 خورشیدی بـه اخـذ درجه لیسانس‌ نایل‌ آمد. ورودش‌ به‌ دانشگاه‌ سر آغاز ورود به عرصه تـحقیق و پژوهـش نیز بود. در همان سال در كـتابخانه دانـشكده حـقوق‌ مشغول به كـار شـد و این شروعی بـرای‌ كـتاب پژوهی بود. به سرعت مدارج علمی را طی كرد تا آنكه معاونت كتابخانه دانشكده حقوق و بعد ریاست كتابخانه كتب‌ خطی و كتابخانه مركزی دانـشگاه تـهران به وی‌ سپره شد. در كنار ایـن فـعالیت ها از 1334 خورشیدی در دانـشكده الهـیات و مـعارف اسلامی همان دانشگاه‌ بـه تدریس منطق و تاریخ فلسفه اسلامی و تاریخ‌ خاورشناسان و روش تحقیق در پرداخت و در دوره دكـتری نـیز تدریس عرفان اسلامی را آغاز كرد.

فعالیت های علمی محمدتقی دانش پژوه

عضویت در كنگره خواجه نصیر طوسی در دانشگاه‌ تهران، ‌عضویت انجمن ایرانی‌ فلسفه‌ و علوم انسانی، شركت در كمیسیون كـتاب شناسی شـورای مـوسسه تحقیق در ادبیات و زبان های ایرانی از جمله فعالیت های استاد دانش پژوه در برخی از كنگره ها و مجامع علمی بوده است. در 1344 خورشیدی نیز طبق‌ تـصویب هـیأت رییسه مـجلس شـورای‌ مـلی‌ جزو تدوین كنندگان فهرست‌ آن‌ كتابخانه بود و 6 مجلد از فهرست های آنجا با همكاری او منتشر شد. انجمن فلسفه و علوم انسانی نیز وی را برای تدوین فهرست مـخطوطات‌ كتابخانه سپهسالار دعوت كرد و چند مجلد اخیر فهرست آنجا با همكاری او انتشار یافت.

او به منظور كسب اطلاعات‌ كتابشناسی و نسخه‌شناسی به‌ دستور دانشگاه تهران به چند كشور عربی، اروپایی و آمریكا سفر كرد. كتابشناسی، فهرست نگاری، تصحیح و پژوهش سه كار بزرگ او در این دوران است.

كتاب‌ شناسی‌

دانـش پژوه درباره ارزش و اهمیت‌ كتاب و كتابشناسی می‌گوید: «من دیدم علمای اروپا یا آمریكا یا دیار غرب و حتی دانشمندان ایرانی، نخست ‌ كتاب را شناخته‌ایم و بعد تألیف‌ كرده‌ایم و هر مـحققی هـم‌ امروز اگر بخواهد كـار بـكند باید اول‌ كتاب را بشناسد.»

از یادداشت هایی كه در این سفرها برداشت، آنچه مربوط به كشورهای عربی بود در نشریه كتابخانه مركزی چاپ شد و آنچه درباره نسخه‌های خطی كشورهای شوروی سابق و اروپا و آمـریكا بـود در مجلد هـشتم نشریه كتابخانه مركزی به چاپ رسید.

فهرست نگاری

دانش پژوه، درباره این كار سترگ‌ و ماندگارش‌ می‌گوید: «در دنیای كنونی كـه كتاب شناسی و فهرست های مشترك مقامی والا و اساسی یافته‌ است، محققان اسلامی باید فـهرست های جـامعی در اخـتیار داشته باشند و من برای برآوردن این نیاز تلاش كرده‌ام‌ كه‌ فهرست های جامعی از نسخه‌های خطی اعم از فارسی، عـربی،‌ ‌تـركی و گاهی اردو و كردی فراهم آورم.»

در زمینه فهرست نـگاری كـار اسـتاد فقط‌ منحصر به این نبوده است‌ كه‌ به‌ معرفی ظاهری‌ نسخه‌ها بپردازد، بلكه كوشید با توجه‌ همه جانبه به آنچه در یك صد سال اخیر در غرب‌ انـجام‌ شده‌ و نیز عنایت و تـجسس در ضـوابط و شواهد اصل نسخه‌ها، قواعد و فنون‌ فهرست‌نگاری را تنظیم و حتی اسلوبی روشمند و متناسب عرضه كند. او با توجه به مبانی‌ فهرست نویسی از میان‌ 50 هزار نسخه متفاوت، دقایقی را به دست آورد كه برخی‌ از آنـها پیش از این به نظر فهرست نگاران نیامده بود.

قصد نهایی و اصلی او از نسخه شناسی‌ رسیدن‌ به‌ مرحله كتابشناسی و متن شناسی بود. كتابشناسی كتاب های موسیقی، فـهرست واره فـقه، فهرست های خاص كتب اخلاق و سیاست از جمله نمونه كوشش هایی به شمار می رود كه او در این‌ زمینه‌ها كرده است.

در این گونه كتابشناسی‌ها اغلب نظر ارزشیابی نیز مندرج است و شمار نسخه‌ها و مآخذ اساسی‌ معرفی شده و مشخصاتی از مـولف آمـده و در حقیقت فهرستی از درهم آمیخته شدن سرگذشت نامه و كتابشناسی‌ است. وی در مواردی كه كیفیت نسخه یا اهمیت‌ موضوع یا هویت‌ مؤلف در مراجع و منابع دیگر نیامده به تفصیل به مـوضوع پرداخـته است. یكی‌ از خدمات‌ علمی و فرهنگی وی در عرصه فهرست نگاری همكاری در طرح فهرست نویسی‌ نسخه‌های كتابخانه‌های‌ شهرستان ها است‌ كه سه‌ جلد از آن مربوط به فهرست كتابخانه عمومی‌ مشهد، رشت و همدان‌ و چند كتابخانه خـصوصی‌ بـوده و در سـلسله انتشارات فرهنگ ایران زمین‌ مـنتشر شـده اسـت. از جمله دیگر كارهای او مشاركت در جلسات‌ تقویم‌ نسخه‌های خطی از جمله برای‌ كتابخانه‌های مجلس های شورا و سنای قدیم و دانشگاه‌های تهران‌، همدان‌، مشهد و چند جای‌ دیگر اسـت.

اسـتاد فـهرست های كتابخانه‌های مركزی‌ دانشگاه تهران و تعدادی از دانشكده‌های آن و مدرسه‌ سـپهسالار را كـه البته قسمتی با همكاری‌ علی نقی منزوی صورت گرفته در مدت‌ 10 سال‌ به انجام رسانید و پس از آن مدت 6 سال در فـهرست نـویسی كـتابخانه‌های ملك، مجلس‌ و كتابخانه‌های‌ خصوصی وقت صرف كرد. با همین پشـتكار و دلبستگی بود كه حدود 40 كتابخانه بزرگ و كوچك را فهرست كرد و فهرست های آنها را به‌ چاپ رسانید.

از دیگر فعالیت های او در ایـن‌ زمـینه، تـدوین‌ نشریه نسخه‌های خطی در 1336 خورشیدی به شمار می رود كه‌ كتابخانه مركزی دانشگاه‌ تهران‌ نـاشر آن اسـت. امروز نتیجه كـار سـترگ او در سـراسر جهان‌ خاورشناسی در همه كتابخانه‌ها و مؤسسه‌ها دستمایه پژوهشگران است‌.
تصحیح‌ متون و پژوهش‌

كار دیگر آن استاد فرزانه‌، تصحیح‌ و طبع‌ متونی‌ است كـه هـر یـك‌ به مناسبتی ضرورت‌ داشته كه به چاپ برسد و طبق بصیرت و اشراف او در شناخت نسخه‌هاست‌ كـه‌ بـا پشتوانه جامعیت علمی او موجب شده است‌، مقداری‌ از متون‌ با ارزش‌ فراموش شـده در دسـترس‌ پژوهـشگران قرار گیرد. خود در این باره می‌گوید: «كوشش من همواره بر آن بوده است كه‌ نایاب ها، نـاشناخته‌ها، گـمشده‌ها و سـرانجام مؤثرها را چاپ‌ كنم. من توفیق یافتم كه متونی را كه‌ حاوی آراء و عقاید فـیلسوفان، مـتكلمان، اقوال و مقامات صوفیان و عارفان، مسائل و آثار ریاضیدانان و منطقیان، منشآت و مكاتبات‌ مترسلان دبیران، وقایع و حوادث مضبوط تـوسط مـورخان‌ و وقایع‌ نگاران است، به چاپ‌ برسانم».

از دیگر تلاش های علمی‌اش، پژوهـش های‌ مـنفرد اوست كه بیشتر در زمینه‌های منطق، فلسفه، كـلام و بـررسی آرای و عـقاید متفكران‌ اسلامی انتشار یافته‌ است‌. این پژوهش ها در شناساندن كارهای ارسطو، فارابی، ابن سینا، ابن‌ كمونه، ابـن رشـد، غزالی، ناصر خـسرو، خـواجه‌ نصیر، بـابا افـضل كـاشانی، ملاصدرا، ملا محسن فیض و دانـشمندان دیگر بسیار با اهمیت بوده است.

وی گفتارهای معتبری در این زمینه‌ها دارد كه در مـقالات و تـحقیقات خاورشناسان‌ استناد بدان ها شده است. دانش پژوه، آثار فراوانی اعم از تـصحیح و تـرجمه و تألیف از خود به یادگار گذاشته كه از آن جمله می توان به «فقه و كـلام و حـدیث‌ و ملل‌ و نحل و فلسفه و حكمت، النهایه فی‌ مجرد الفقه و الفتاوی از شیخ طوسی، النجاة از ابن سینا، شرح فارسی شـهاب الاخـبار، جام‌ جـهان نـما یـا ترجمه التحصیل بهمنیار، تبصره ساوی‌ و رسائل‌ متعددی‌ از عده‌ای از دانشمندان پیشین؛ گـرانتر از هـمه‌ مجموعه سه جلدی المنطقیات از فارابی» اشاره كرد.

در عـلوم و فـنون‌، پزشكی، اخلاق و سیاست و تاریخ آثار متعددی از او برجای مانده كه حاصل تلاش استاد در عمر گران بهایش بوده است. بیش از 50 تحقیق و تألیف‌ و ترجمه، قریب به 350 مقاله محققانه كه هـر یـك از این‌ مقالات نزد عاشقان علم و فرهنگ‌ اسلامی- ایرانی دارای ارزش و اعتبار خاصی‌ است.
سرانجام محمدتقی دانش پژوه

محمدتقی دانش پژوه این پیرعالم كتاب، پس از عمری پژوهش و تحقیق در آذر 1375 خورشیدی چشم از جهان فروبست و به ابدیت پیوست.